(ENGLISH)

Jan Adam Maklakiewicz (1899-1954) jest zaliczany do grona następców Karola Szymanowskiego, którzy odkryli inspiratorską rolę folkloru górali podhalańskich. Skomponował II Koncert skrzypcowy „Góralski” wiosną 1952 roku podczas pobytu w Zakopanem. Zbierając materiał do kompozycji słuchał na żywo muzyki góralskiej i samodzielnie ją spisywał. Zasiadał w jury „Pierwszego Podhalańskiego Popisu Konkursowego Ludowych Muzyk Góralskich” odbywającego się w Zakopanem w dniach 18-20 kwietnia 1952 r. W konkursie, który zorganizowano dla uczczenia 15. rocznicy śmierci Karola Szymanowskiego, wzięły udział 24 muzyki. Popis konkursowy był zatem przeglądem różnych muzykantów góralskich i ich stylów gry.

II Koncert skrzypcowy „Góralski” Jana Adama Maklakiewicza posiada trzyczęściową budowę. Część pierwsza ma formę allegra sonatowego, część druga pieśni instrumentalnej ABA′, natomiast część trzecia utrzymana jest w formie ronda, którego strukturę architektoniczną można rozpisać następująco:

Wstęp - A - B - A′ - C - D - A′′ - Koda, przy czym ogniwo "D" jest reminiscencją tematów wstępu części pierwszej.

Folklor górali podhalańskich był niewątpliwym źródłem inspiracji w II Koncercie skrzypcowym „Góralskim” J.A. Maklakiewicza. W koncercie występuje jeden wyraźny cytat z muzyki góralskiej (nuta Ozwodno „Zokopiańsko”), będący zarazem pierwszym tematem I cz. koncertu. Pozostałe tematy pochodzą z inwencji kompozytora i są stworzone na wzór "nut" góralskich (pod względem typowej 5-taktowej budowy frazy w metrum dwudzielnym) lub oparte są na motywach melodyczno-rytmicznych zaczerpniętych z tradycyjnego śpiewu i muzyki instrumentalnej górali podhalańskich. Częstym zjawiskiem jest występowanie w koncercie skali góralskiej z podwyższonym IV i obniżonym VII stopniem lub jedynie charakterystycznego dla jej pierwszego tetrachordu interwału kwarty zwiększonej. Główne tematy koncertu nie są nigdy dosłownie powtarzane, lecz zawsze powracają w odmiennym wariancie, są figurowane i urozmaicone nowymi ozdobnikami, na wzór wariacyjności góralskiego prymu. W każdej z trzech części koncertu pojawiają się miejsca, w których występuje prosta orkiestracja na wzór akompaniamentu sekundu i basów w muzyce (kapeli) góralskiej. Pozostałe fragmenty koncertu kompozytor ujmuje w szatę bogatej instrumentacji i harmoniki, z preferencją akordów, które zawierają barwiące współbrzmienia.

W koncercie występują fragmenty, które można interpretować jako dźwiękonaśladownictwo instrumentów pasterskich, takich jak trombity, dudy podhalańskie, a nawet dzwonki pasterskie. W utworze „odzywa się” żywioł gór (np. efekt wiatru halnego w przetworzeniu I cz. koncertu), co potwierdzają również notatki kompozytora do pierwszego szkicu koncertu, znajdujące się w Archiwum Kompozytorów Polskich BUW. Fragmenty żywiołowe, pełne rytmiki właściwej dla energicznego i temperamentnego tańca góralskiego, sąsiadują z ustępami kantylenowymi w różnych rejestrach skrzypiec, które umożliwiają skrzypkowi ukazanie walorów brzmieniowych gry. Użyte w epizodach wirtuozowskich techniki skrzypcowe dają soliście okazję do popisu i znamionuje je dogłębna znajomość tajników instrumentu przez kompozytora. Jan A. Maklakiewicz stara się wydobyć ze skrzypiec najrozmaitsze efekty kolorystyczne, ujawniające możliwości dźwiękowe instrumentu.

Prawykonanie II Koncertu skrzypcowego „Góralskiego” odbyło się w Łódzkiej Filharmonii podczas koncertów symfonicznych 12 i 13 grudnia 1952 roku. Solistą był Stanisław Jarzębski, natomiast Orkiestrą Symfoniczną Filharmonii Łódzkiej dyrygował Tadeusz Wilczak. W 1953 r. Stanisław Jarzębski zaprezentował koncert także w Gdańsku, Gdyni i Warszawie. W 1979 roku, w 25. rocznicę śmierci kompozytora, utwór zabrzmiał ponownie w Łódzkiej Filharmonii (solistką była Barbara Trojanowska).

Ostatnio II Koncert skrzypcowy „Góralski” był wykonywany przez Katarzynę Lassak, która dokonała pierwszego w historii nagrania tej kompozycji z Orkiestrą Polskiego Radia w Warszawie pod batutą Pawła Kapuły, w Studiu Koncertowym Polskiego Radia im. Witolda Lutosławskiego. Przywróciła publiczności ten zapomniany utwór na Festiwalu Smyczkowym „Mistrzowie polskiej wiolinistyki” jako solistka z Orkiestrą Symfoniczną Filharmonii Zielonogórskiej pod batutą Norberta Twórczyńskiego. W 2022 r. zaprezentowała ten koncert skrzypcowy w Zakopanem. Podczas koncertu „Inspiracje kompozytorów folklorem góralskim” przedstawiła wspólnie z Muzyką Rodziny Lassaków „Heliosów” z Zakopanego tradycyjne „nuty” góralskie, będące ludowymi źródłami inspiracji kompozytora i zagrała z Orkiestrą Polskiego Radia w Warszawie pod dyrekcją Michała Klauzy II Koncert skrzypcowy „Góralski” J.A. Maklakiewicza. Wykonanie tej kompozycji przypadało w 70. rocznicę jej powstania w Zakopanem, a cytowana w koncercie „nuta” góralska to „hymn” / „śpiewka festiwalowa” Międzynarodowego Festiwalu Folkloru Ziem Górskich, w ramach którego odbywało się wydarzenie.

II Koncert skrzypcowy „Góralski” J.A. Maklakiewicza jest niewydany. Materiały nutowe znajdują się w Archiwum Kompozytorów Polskich, w Gabinecie Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie oraz w Bibliotece Materiałów Orkiestrowych Polskiego Wydawnictwa Muzycznego w Warszawie i w Bibliotece Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina.

Autor informacji o utworze: Katarzyna Lassak

Katarzyna Lassak – skrzypce

Orkiestra Polskiego Radia w Warszawie pod batutą

Pawła Kapuły

Reżyseria dźwięku: Julita Emanuiłow, Agnieszka Szczepańczyk

Studio Koncertowe Polskiego Radia im. Witolda Lutosławskiego w Warszawie